Fragment Psalmu 118, do którego należy powyższy werset pojawia się w liturgii Mszy św. Zmartwychwstania Pańskiego. Dlatego każdy, kto regularnie uczestniczy we Mszy św., kojarzy ten werset ze zmartwychwstaniem Pana. Psalm 118 odmawiany jest również w każdą niedzielę w Liturgii Godzin. Powodem tego jest fakt, że Psalm ten, a zwłaszcza przytoczony tu werset, w szczególny sposób odnosi się do zmartwychwstania Pana. To On jest tym kamieniem odrzuconym, a mimo tego, że został odrzucony, stał się kamieniem węgielnym. Ale co to znaczy „kamień węgielny”? Internetowy słownik podaje taką definicję:
Kamień węgielny, czyli pozory mylą
W dosłownym znaczeniu kamień węgielny oznacza pierwszą cegłę położoną w rogu powstającego budynku. Wyrażenie funkcjonuje także jako frazeologizm. W znaczeniu frazeologicznym tak nazywany jest początek czegoś, podstawa rozpoczęcia działalności, fundament działania. Wyrażenie w znaczeniu przenośnym pierwszy raz pojawiło się w biblijnej Księdze Psalmów.
Wiele osób, które z budownictwem niewiele ma wspólnego, sądzi, że człon "węgielny" pochodzi od wyrazu "węgiel". Otóż nic bardziej mylnego. W tym frazeologizmie "węgielny" jest wyrazem pochodnym od wyrazu "węgieł", czyli narożnik budynku, miejsce, w którym stykają się dwie najbardziej zewnętrzne ściany. Przez stulecia używane były, w zależności od regionu dwie wersje wyrażenia, obok "kamienia węgielnego", mówiono o "kamieniu węgłowym". Z czasem ta druga forma uległa jednak zapomnieniu wraz z coraz rzadszym używaniem wyrazu "węgieł", który w mowie potocznej został zastąpiony przejściowo przez "winkiel", a ostatecznie przez "narożnik". (http://www.edusens.pl/edusensownik/kamien-wegielny-czyli-pozory-myla)
Powyższa definicja wyjaśnia polską etymologię i znaczenie frazeologiczne interesującego nas wyrażenia. Zatem „Kamień węgielny” w odniesieniu do Pana Jezusa oznacza, że Jego zmartwychwstanie jest początkiem czegoś nowego, a trzeba dodać, że chodzi tu o wyjątkową nowość, jaką jest Nowe Stworzenie. Internetowa definicja wspomina również, że wyrażenie „kamień węgielny” w znaczeniu przenośnym pojawiło się po raz pierwszy w Księdze Psalmów, ale jego to jedyna informacja na temat jego korzeni biblijnych.
Biblijne korzenie
W wydanym po angielsku „Katolickim słowniku biblijnym” można znaleźć taką definicję:
CORNERSTONE - Kamień węgielny umieszczony u podstawy narożnika budynku. Kamień węgielny miał fundamentalne znaczenie dla zapewnienia stabilności budynku i dlatego wyrażenie to w znaczeniu przenośnym zostało użyte w Piśmie Świętym do opisania kluczowej osoby lub postaci (Iz 19:13; Jr 51:26; Za 10:4). W Iz 28:16 Pan ogłasza: „Oto kładę na Syjonie kamień węgielny, kamień wypróbowany, cenny kamień węgielny, pewny fundament”. Paweł, podążając za silnym nurtem tradycji żydowskiej, zinterpretował ten werset jako proroctwo o Mesjaszu. W Psalmie 118:22 czytamy: „Kamień odrzucony przez budujących stał się kamieniem węgielnym”. W Nowym Testamencie Jezus użył cytowany werset Psalmu, aby ogłosić się kamieniem węgielnym pod nową świątynię (Mt 21:42; Mk 12:10; Łk 20:17), co zostało powtórzone przez Piotra (Dz 4:11; 1 P 2:7). Chrystus jest kamieniem węgielnym Kościoła, który jest żywą świątynią Ducha (Ef 2:20; 1 P 2:4). (Scott Hahn, str. 167–168).
Ważną informację uzupełniającą podaje „Międzynarodowa encyklopedia biblijna”:
Zwykle termin „kamień węgielny” jest używany w Biblii w sensie przenośnym lub symbolicznym. Bez wątpienia pierwotnym znaczeniem był jakiś ważny kamień kładziony w fundamencie budynku. Dla Kananejczyków, którzy zamieszkiwali Palestynę przed wzięciem ją w posiadanie przez Izrael, wmurowanie kamienia węgielnego wydaje się być szczególnie świętą i imponującą ceremonią. Pod tym ważnym kamieniem świątyń lub innych wielkich budowli składano ciała dzieci lub osób starszych, poświęcając budynek przez składanie ofiar z ludzi. Był to jeden z wielu rytuałów i praktyk, które Izrael miał wytępić. Ten fakt rzuca światło na powody, dla których Jozue po zburzeniu Jerycha rzuca przekleństwo na tych, którzy podejmą się jego odbudowy (Joz 6:26). (Mack, E. (1979–1988). Cornerstone. In G. W. Bromiley (Ed.), The International Standard Bible Encyclopedia, Revised (Vol. 1, p. 784).
Praktyka składania ofiar przy okazji kładzenia kamienia węgielnego jest zwyczajem, który w różnych kulturach istnieje do dzisiaj. James Frazer, autor książki “The Golden Bough: A Study in Magic and Religion” na str. 106 pisze:
We współczesnej Grecji, kiedy kładzie się fundamenty pod nowy budynek, zwyczajowo zabija się koguta, barana lub baranka, a jego krew spływa po kamieniu węgielnym, pod którym później pochowane jest zwierzę. Celem ofiary jest nadanie budowli siły i stabilności. ( Za: https://en.wikipedia.org/wiki/Cornerstone )
O podobnych zwyczajach w dzisiejsze Boliwii usłyszałem od naszego współbrata o. Mariusza Kapronia, przy czym on mówił nie tylko o ofiarach ze zwierząt, ale także z ludzi przy zakładaniu fundamentów pod większe budynki.
Fakt składania ofiar, aż do ofiar z ludzi, pod kamień węgielny, pozwala nam zrozumieć wymowę tego symbolu w odniesieniu do Chrystusa. Kamień węgielny wskazuje na krew i ofiarę. Nasz Pan jest kamienieniem węgielnym Kościoła przez swoją mękę, śmierć i zmartwychwstanie. To dzięki Jego krwi ochrzczeni zostają włączeni do Kościoła. Zatem krew Pana nie tylko oczyszcza wierzących z grzechów i uświęca ich, ale tworzy z nich Kościół i nadaje mu stabilność. Ale czy wolno nam szukać wyjaśnienia znaczenia wyrażenia „kamień węgielny” odnoszącego się do Pana w pogańskich zwyczajach czy magicznych praktykach? Na to pytanie odpowiemy poniżej.
Chrystus przekleństwem?
Definicja podana w „Międzynarodowej encyklopedii biblijnej”, a zwłaszcza informacja o składaniu ofiar z ludzi pod kamień węgielny, z jednej strony wyjaśnia znaczenie kamienia węgielnego w odniesieniu do naszego Pana, ale z drugiej strony powoduje też pewną trudność. Kiedy Pan Jezus mówi o sobie, że jest kamieniem węgielnym (nowej świątyni, Kościoła), oznacza to, że to Jego krew i ofiarowanie życia jest duchowym fundamentem Kościoła, czyli czymś, co go uświęca i nadaje mu trwałość. Wspomniana zaś trudność polega na tym, że w gruncie rzeczy odnosimy do Pana obraz czegoś, co było zabronione w Izraelu. Być może ta trudność jest powodem, dla którego inne słowniki biblijne w haśle „kamień węgielny” pomijają informację o pogańskich ceremoniach połączonych ze składaniem ofiar z ludzi. To z tego właśnie powodu Jozue wypowiada przekleństwo wobec tych, którzy podejmą się odbudowania Jerycha (Joz 6:26). Czy nie jest więc nadużyciem, żeby nie powiedzieć bluźnierstwem poszukiwania wymowy wyrażenia „kamień węgielny Kościoła” w pogańskich praktykach zabronionych w Piśmie św.? Uważam, że nie jest. A jeśli ktoś zechce się tu dopatrzeć nadużycia czy też, co byłoby jeszcze gorsze – bluźnierstwa, to odpowiem, że byłoby to nieporozumieniem podobnym do tego, jak zostały zrozumiane słowa Pana Jezusa o zburzeniu świątyni. On powiedział: „Zburzcie tę świątynię, a Ja w trzy dni wzniosę ją na nowo” (J 2:19), a Jego słowa zostały przekręcone i użyto ich jako oskarżenie: „On powiedział: «Mogę zburzyć przybytek Boży i w ciągu trzech dni go odbudować»” (Mt 26:61). Pan Jezus nie zburzył świątyni ani nie polecił składać ofiar z ludzi, ale dopuścił do zburzenia świątyni, jaką było Jego ciało i pozwolił na przelanie swojej własnej krwi i tym samym oddał swoje własne życie w ofierze stając się przez to kamieniem węgielnym Kościoła. Jozue wypowiada swoje przekleństwo nie wobec ofiar, które były składane pod kamień węgielny, ale wobec sprawców tej zbrodni. Zresztą nawet gdyby to przekleństwo w jakiś sposób dotyczyło naszego Pana, to trzeba powiedzieć, że Pan w śmierci krzyżowej rzeczywiście wziął na siebie przekleństwo Prawa Starego Przymierza, „aby błogosławieństwo Abrahama stało się w Chrystusie Jezusie udziałem pogan i abyśmy przez wiarę otrzymali obiecanego Ducha” (Ga 3,14). I to sam Apostoł Narodów dopuszcza się swoistego „nadużycia”, żeby nie powiedzieć „bluźnierstwa”, pisząc we wcześniejszym wierszu Listu do Galatów, że Chrystus wykupił nas z przekleństwa Prawa właśnie przez to, że „sam stał się przekleństwem dla nas”.
Kamień w fundamencie czy kamień zwieńczający budowę?
To pytanie zadają bibliści biorąc pod uwagę jeszcze inne możliwe znaczenie hebrajskiego wyrażenia „rosz pinna” (רֹאשׁ פִּנָּה) w Ps 118:22, które w języku polskim zwykle oddawane jest słowami „kamień węgielny”, a w języku angielskim „cornerstone”:
Pytanie brzmi, czy kamień węgielny (ang. cornerstone) w Piśmie Świętym to kamień fundamentu, czy też kamień, który wieńczy budynek. Wydaje się, że w Iz 28:16 mamy to pierwsze znaczenie, a Ps 118:22 (rosz pinna) drugie. Co więcej, w NT Chrystus jest zarówno fundamentem, na którym zbudowany jest Kościół, jak i kamieniem zwieńczającym lub zwornikiem, który wieńczy Kościół. (Hamilton, V. P. (1999). 1783 פנן. R. L. Harris, G. L. Archer Jr., & B. K. Waltke (Eds.), Theological Wordbook of the Old Testament (electronic ed., p. 728))
Wyrażenie hebrajskie „rosz pinna” oddawane jest dosłownie w greckiej Septuagincie: κεφαλὴ γωνίας („kefale gonias”,dosł. głowa narożnika). Interpretacja dopatrująca się w Ps 118:22 „kamienia zwieńczającego” ma swoje podstawy w tekście hebrajskim. Występujące tam słowo „rosz” (ראש), podobnie jak w greckim tłumaczeniu LXX „kefale”, oznacza dosłownie „głowę”, więc wydaje się oczywistym wnioskiem, że oznacza coś, co jest położone na górze i zwieńcza budowę. Właśnie tak uważa niemiecki biblista Joachim Jeremias, który oczywiście przytacza jeszcze inne argumenty za taką opcją w „Teologicznym słowniku Nowego Testamentu”. Według niego „rosz pinna” i konsekwentnie grecki odpowiednik („kefale gonias”) to kamień zwieńczający budynku umieszczany prawdopodobnie nad bramą, jak na poniższym rysunku:
Z Jeremiasem nie zgadzają się inni uczeni, jak np. Horst Balz i Gerhard Schneider, autorzy „Egzegetycznego słownika Nowego Testamentu:
Teza, reprezentowana w szczególności przez Joachima Jeremiasa, że κεφαλὴ γωνίας, a także synonim ἀκρογωνιαῖος (akrogoniaios), oznacza zwornik wieńczący budowlę i prawdopodobnie zainstalowany nad portalem, jest nie do przyjęcia, mimo szerokiej zgody licznych egzegetów. Teksty przytoczone na poparcie tezy Jeremiasa są późniejsze niż NT i nie mają przekonującej siły (por. szczególnie Percy; Pfammatter; Merklein). Ponadto nie można potknąć się o taki kamień i upaść (Lk 20:18; 1 P 2:7n). (…) Co więcej, w Ef 2:20 budowla, do której już należy ten kamień (zgodnie z jasnym sensem tekstu) nie została jeszcze ukończona. (Balz, H. R., & Schneider, G. (1990–). Exegetical dictionary of the New Testament (Vol. 1, p. 268))
Jeśli chodzi o Ef 2:20 to trudno nie zgodzić się z autorami cytowanego artykułu. Przytoczone przez nich argumenty oraz fakt, że w kontekście (Ef 2:11-22) jest mowa o „krwi Chrystusa”, przemawiają za przyjęciem, że użyte w tym wersecie wyrażenie „akrogoniaios” (synonimiczne do „kefale gonias”) oznacza „kamień węgielny”. Nie musi to jednak oznaczać, że w każdym miejscu mają takie znaczenie. Weźmy na przykład słowa Pana zapisane w Łk 20,18, do których autorzy odnoszą się w swoim artykule: „Każdy, kto upadnie na ten kamień, rozbije się, a na kogo on spadnie, zmiażdży go”. Oczywiście, że nie można potknąć się o kamień, który umieszczony jest w górze, ale z drugiej strony kamień, który położony jest w fundamencie, nie może nikomu spaść na głowę. Można więc sądzić, że ta niejednoznaczność w słowach Pana jest zamierzona, i dlatego błędem jest wtłaczać Jego słowa w interpretację zawężającą ich znaczenie. Potwierdza to kontekst Nowego Testamentu, gdzie Pan Jezus jest nazwany nie tylko fundamentem Kościoła (1 Kor 3:11), ale także jego Głową (Ef 1:10). Dlatego wydaje się lepszym podejściem nie wykluczanie innego sposobu interpretacji interesującego nas wyrażenia. Tak czyni też Joachim Jeremias, który na końcu swojego artykułu przyznaje, że „kefale gonias” w 2 P 2:7 oznacza kamień umieszczony w fundamencie:
1 P 2:7 interpretuje Ps 118:22 w odniesieniu do σκάνδαλον, którym jest Jezus dla niewierzących; fakt, że wyrażenie κεφαλὴ γωνίας nie oznacza tu kamienia wieńczącego budowę, ale ostry kamień w narożniku budynku, o który ludzie potykają się i upadają, tłumaczy się wpływem cytatu z Iz 8:14 w następnym wersecie (1 P 2:8). ( Joachim Jeremias, „Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament“, Band I, str. 793). ( https://images90.fotosik.pl/488/4cc0af9017a155dcgen.jpg )
W dalszej części swego artykułu Horst Balz i Gerhard Schneider podają ważne informację pozwalającą rozumieć, dlaczego „kefale gonias” może odnosić się do kamienia umieszczonego w fundamencie:
O ile πινναῖ (pinnai) i γωνία (gonia) wskazują na narożnik, o tyle rō’š i κεφαλή odnoszą się nie tylko do wymiaru wertykalnego („głowa”), ale także do horyzontalnego. Warto tu zwróć uwagę na użycie słowa rō'š na nazwę miejsca, w którym zaczyna się ulica w Ez 16:25.31 i w innych miejscach (LXX używa tu słowa ἀρχή (arche), a w Iz 51:20 ἄκρον (akron)) i κεφαλή na określenie kawałka ziemi przy granicy w niektórych papirusach. (…) Κεφαλὴ γωνίας odnosi się zatem do najdalszego narożnika w wymiarze horyzontalnym. ( https://images90.fotosik.pl/488/a77d0a0b1e2c6440.jpg)
To wyjaśnia, dlaczego hebrajskie wyrażenie „rosz pinna” czy grecki odpowiednik „kefale gonias” użyte w Ps 118:22 może oznaczać „kamień węgielny” pomimo tego, że zawiera słowo oznaczające „głowę”, które zdaje się sugerować znaczenie: „kamień zwieńczający”. Jeśli tak, to co właściwie oznacza zastosowanie tego obrazu (przenośni, porównania) do Pana?
Co to znaczy, że Pan Jezus kamieniem węgielnym?
Oczywiście chodzi o kamień węgielny pod budowlę, jaką jest Kościół. Co więc znaczy, że Chrystus jest kamieniem węgielnym Kościoła? Na to pytanie odpowiada Apostoł Paweł w Liście do Efezjan:
Dlatego pamiętajcie, że niegdyś wy - poganie co do ciała, zwani „nieobrzezanymi” przez tych, którzy zowią się „obrzezanymi” od znaku dokonanego ręką na ciele - w owym czasie byliście poza Chrystusem, obcy względem społeczności Izraela i bez udziału w przymierzach obietnicy, nie mający nadziei ani Boga na tym świecie. Ale teraz w Chrystusie Jezusie wy, którzy niegdyś byliście daleko, staliście się bliscy przez krew Chrystusa. On bowiem jest naszym pokojem. On, który obie części [ludzkości] uczynił jednością, bo zburzył rozdzielający je mur - wrogość. W swym ciele pozbawił On mocy Prawo przykazań, wyrażone w zarządzeniach, aby z dwóch [rodzajów ludzi] stworzyć w sobie jednego nowego człowieka, wprowadzając pokój, i [w ten sposób] jednych, jak i drugich znów pojednać z Bogiem, w jednym Ciele przez krzyż, w sobie zadawszy śmierć wrogości. A przyszedłszy, zwiastował pokój wam, którzyście daleko, i pokój tym, którzy są blisko, bo przez Niego jedni i drudzy w jednym Duchu mamy przystęp do Ojca. A więc nie jesteście już obcymi i przybyszami, ale jesteście współobywatelami świętych i domownikami Boga - zbudowani na fundamencie apostołów i proroków, gdzie głowicą węgła jest sam Chrystus Jezus. W Nim zespalana cała budowla rośnie na świętą w Panu świątynię, w Nim i wy także wznosicie się we wspólnym budowaniu, by stanowić mieszkanie Boga przez Ducha.” (Ef 2:11-22 BT)
Słowa „ludzkości” w czternastym wersecie i „rodzajów ludzi” w piętnastym zostały dodane przez tłumacza. Te „dwie części” (ludzkości) i „dwa rodzaje” (ludzi) to według komentatorów Żydzi i poganie. I jedni i drudzy byli sprawcami śmierci Pana. I jedni i drudzy wydali wyrok potępienia: w imieniu Żydów Sanhedryn, Piłat w imieniu pogan. Wyrok został wykonany przez pogan – przez rzymskich żołnierzy. Choć byli wrogo nastawieni do siebie, to jednak silniejsza od wzajemnej wrogości okazała się ich wspólna nienawiść do wcielonej Miłości. Żydzi i poganie połączyli się wspólną nienawiścią wobec Jezusa. Pan przyjął tę nienawiść na siebie i pozwolił przelać swoją krew, ale właśnie przez to stał się kamieniem węgielnym Kościoła. Jego Miłość okazała się zwycięska wobec nienawiści i grzechu.
Jezus Chrystus jest kamieniem węgielnym Kościoła, bo swoją krwią zniszczył mur wrogości dzielący Żydów i pogan, i oddzielający ludzi od Boga, łącząc ich w sobie, tzn. w swoim Kościele na podobieństwo wielkiego kamienia składanego w u podstaw fundamentu w narożniku budynku, na którym wspierają się i łączą dwie zewnętrzne ściany (oznaczające Żydów i pogan).
W czasie Wielkanocy i w każdą niedzielę Kościół śpiewa ten Psalm ciesząc się ze zwycięstwa Pana nad wrogością i nienawiścią, nad grzechem i śmiercią, jakim było Jego Zmartwychwstanie:
Kamień odrzucony przez budujących stał się kamieniem węgielnym.
Stało się to przez Pana i cudem jest w naszych oczach. (Ps 118,22-23)
